Voor adviseurs en leiders in verandertrajecten is het een bekend fenomeen: gedragspatronen die ooit cruciaal waren voor succes, blijken ineens obstakels te vormen in tijden van verandering. Wij noemen dit systeeminversie. Het is een concept dat de spanning blootlegt tussen datgene wat helpt in het primaire proces van een organisatie en datgene wat nodig is voor diepgaande verandering. Maar – en dit is cruciaal – het betekent niet dat het oude patroon fout is of voorgoed moet verdwijnen. Het gaat om het tijdelijk loslaten van wat vertrouwd is, zodat het nieuwe kan ontstaan. Het oude kan daarna een plaats blijven hebben, zij het op een andere manier of in een andere vorm.
De Logica van Systeeminversie: Het Nieuwe Vraagt Tijdelijk Ruimte
Systeeminversie ontstaat wanneer het gedrag dat essentieel is in het primaire proces van een organisatie een belemmering vormt bij tweede- of derde-orde veranderingen. Dit zijn veranderingen die vragen om een fundamentele verschuiving in perspectief en aanpak. Wat vroeger werkte – bijvoorbeeld snelheid, efficiëntie, controle – botst nu met de noodzaak tot bijvoorbeeld vertraging, luisteren en ruimte maken voor onzekerheid.
Denk aan de gezondheidszorg. Artsen en verpleegkundigen zijn getraind om snel te handelen en autoriteit uit te stralen – essentieel in levensreddende situaties. Maar in een transitie naar meer preventieve en patiëntgerichte zorg vraagt het proces om een ander soort houding: vertragen, samen ontdekken en de patiënt meer autonomie geven. Dit betekent echter niet dat snelheid en autoriteit irrelevant worden. Integendeel: die kwaliteiten blijven onmisbaar in acute zorgsituaties. Het is een kwestie van tijdelijk ruimte geven aan het nieuwe zonder het oude geheel los te laten.
Dit patroon herhaalt zich in diverse sectoren:
Politie: Directe actie en gezag blijven cruciaal in crisissituaties, maar een wijkgerichte aanpak vraagt tijdelijk om dialoog en samenwerking.
Financiële sector: Risicobeheersing en efficiëntie zijn essentieel, maar ruimte voor experimenteren is nodig om duurzaam te innoveren.
Industrie: Perfectie en standaardisatie blijven belangrijk, maar een circulaire aanpak vereist flexibiliteit en tolerantie voor fouten.
In deze voorbeelden wordt duidelijk dat het oude niet moet verdwijnen, maar dat het tijdelijk naar de achtergrond verschuift om ruimte te maken voor het nieuwe.
De Psychologie Achter Systeeminversie
Wat systeeminversie complex maakt, is dat het gedrag in kwestie diep ingebed is in de identiteit en cultuur van de organisatie. Het is niet zomaar een proces, maar een manier van denken, handelen en zijn. De patronen die ooit werden omarmd als leidraad voor succes, worden ervaren als vanzelfsprekend en onmisbaar.
Neem bijvoorbeeld de onderwijssector. Leerkrachten zijn van oudsher de bron van kennis en antwoorden. Dit gedrag sluit perfect aan bij het primaire proces van kennisoverdracht. Maar wanneer de sector verandert en vraagt om co-creatie met studenten en ouders, om het stellen van vragen in plaats van het geven van antwoorden, ontstaat er wrijving. Dit nieuwe gedrag ligt buiten het repertoire van veel leiders en professionals, omdat het indruist tegen wat hen succesvol maakte.
De paradox is dus dat juist dit diepgewortelde succesmechanisme zichzelf kan tegenwerken. In plaats van het oude te verwerpen, helpt het om het te zien als een fundament waarop iets nieuws gebouwd kan worden. Net zoals een boom af en toe moet snoeien om gezond te blijven groeien, zo kunnen organisaties en hun leiders leren om patronen tijdelijk los te laten om later sterker terug te keren. Het oude mag dus nog maar beperkter, en mag vooral het nieuwe niet in de weg staan.
Oude Patronen Koesteren, Nieuwe Patronen Omarmen in Tijden van Verandering
Wat betekent dit in de praktijk? Het vraagt leiderschap dat de waarde van beide polen erkent: het oude als fundament, en het nieuwe als noodzakelijke verruiming. Het gaat niet om een keuze tussen oud en nieuw, maar om een tijdelijke verschuiving van focus.
Bijvoorbeeld:
In het onderwijs: De traditie van kennisoverdracht blijft van waarde, maar in tijden van verandering is het nodig om co-creatie met studenten en ouders centraal te stellen. Later kunnen beide benaderingen in balans worden gebracht.
In de industrie: Standaardisatie blijft cruciaal voor efficiëntie, maar tijdens een circulaire transitie moet er ruimte zijn voor experimenten die de standaard uitdagen.
Het nieuwe is geen bedreiging voor het oude, maar een aanvulling erop. Het is een beweging van "of-of" naar "en-en".
De Paradox van Groei: Een Evenwichtsoefening
Systeeminversie is een kans om te reflecteren op wat een organisatie werkelijk vooruithelpt. Om te reflecteren op de paradox van groei: datgene wat ons sterk maakt, kan ons ook belemmeren. Wat belangrijk was, blokkeert soms het ontstaan van het nieuwe. Maar deze paradox is geen vijand – het is een kans. Wanneer we leren om het oude niet te verwerpen maar lager te prioriteren om tijdelijk ruimte te geven aan het nieuwe, ontstaat er een vruchtbare dialoog binnen de organisatie.
Het vraagt vaak een expliciete periode waarin vertraging, reflectie en experiment voorop staan. Deze periode helpt om het nieuwe te laten wortelen, zonder dat het oude volledig wordt vervangen. Wanneer de verandering eenmaal is voltooid, kan het oude weer in een aangepaste vorm worden geïntegreerd. Zoals in elke paradox schuilt ook hier wijsheid in de spanning: het is niet "dit of dat", maar "dit én dat".
Systeeminversie herinnert ons eraan dat groei niet lineair is, maar cyclisch. Het vraagt ons om los te laten, omarmen, en opnieuw te beginnen – telkens weer.
Ben je erbij op de volgende workshop "Change essentials"?
Of eerder op de workshop "Sierlijk systemisch veranderen"?
Jesse Segers is bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Exeter (VK) en partner van Ginkgo Consulting (BE). Hij helpt leiders en hun organisaties in hun ontwikkeling.